Dinamitle bulunan medeniyet: TRUVA

Bugün büyük kısmı Puşkin Müzesi’nde sergilenen Priam Hazinelerinin çok bilinmeyen trajik bir hikâyesi var: Aşağıda yer alan fotoğraftaki kadın Sophia Schliemann, taktığı mücevherler ise Truva’dan çıkan Priam Hazinelerine ait bazı takılar. Bu kare 19. yüzyılda tüm dünyaya "Truva Bulundu" mesajını veren ikonik bir zafer pozu.

19. yüzyılda Heinrich Schliemann, Homeros’un işaret ettiği Truva’yı bulma tutkusu ile Çanakkale Hisarlık Tepe’ye geldi. Amaç mitolojik hikâyeyi gerçeğe çevirme romantizminden ziyade Priam’ın Hazinesini bulmaktı, başarılı oldu.

Gözlemci raporlarında çalışmalarda dinamit kullanıldığı; üstteki Roma, Helenistik ve Son Truva Dönemlerine ait tüm dokunun yok olduğu söylenir. Literatürde buna “Schliemann Yarması” deniyor. Dünya Truva'yı tanıdı ama tahribatı ağır oldu.

O dönem arkeoloji ganimet avcılığı olarak görüldüğü için dünyadan da üzücü örnekler verebilirim: Mısır’da II.Ramses heykeli taşınırken tapınak kapıları kırılmış, duvarlar delinmiş, yüzlerce eser tahrip edilmiş.

Roma’da Kolezyum’un dış cephesindeki traverten taşları saraylarda ve Vatikan’daki Baziliklalarda kullanılmış, taş blokları birbirine bağlayan demirler eritilip satılmış. Bugün görünen o delik deşik görüntü demirleri çalmak için açılan oymalardır. Bunun gibi onlarca örnek var.

Dolayısıyla dünya mirasına bakışın ganimetten ibaret olduğu o yüzyılda, medeniyetler beşiği Anadolu da nasibini aldı.

3.059
Bu 2023 yılında yurt dışından iade alınan tarihi eser sayısı. Son 20 senede bu sayı 12.160.

Bu topraklardan çıkarılıp sergilenen bazı özel eserler:

Berlin Pergamon Müzesi: Bergama Zeus Sunağı, Milet Agora Kapısı, Hatay Mozaikleri

British Museum: Halikarnas Mozolesi (Dünyanın 7 harikasından biri), Nereidler Anıtı

Moskova Puşkin Müzesi: Truva / Priam Hazineleri

Paris Louvre Müzesi: Ayasofya 1. Mahmut Kütüphanesi Çinileri.

Osmanlı hâkimiyetindeki diğer coğrafyalardan götürülenleri de eklersek, sayfalar dolusu bir kayıp miras envanteri ortaya çıkıyor.

Osmanlı 19. Yüzyılda Batıdan teknoloji ve demiryolu iş birlikleri talep ediyordu. Almanlarla Bağdat, İngilizlerle İzmir-Aydın Demiryolu çalışmaları için yapılan sözleşmelere “Çıkan eserlerin bir kısmının alınması ya da kazı yapma imtiyazı” maddeleri eklenerek tarihi eser götürme süreçleri yasal zemine oturtuldu. Ayrıca dönemin bürokratlarının eserleri “gavur icadı” ve “taş parçası” olarak görmeleri kontrol mekanizmasının elzem şekilde çalışmadığını gözler önüne seriyor. Üstelik II. Abdülhamid döneminde siyasi ittifaklar amacıyla hediye edilen çok sayıda eser de var.

Bütün bu tabloya rağmen önemli bir kırılma yaşandı: Osman Hamdi Paşa’nın yoğun çabalarıyla 1884 yılında yürürlüğe giren Asar-ı Antika Nizamnamesi, “Toprak altındaki her şey devletindir, yurt dışına çıkarılamaz” hükmüyle yağmayı hukuken durdurdu. İlginçtir; bu yaklaşım Avrupa ülkelerinde benzer yasaların çıkmasından daha erkendir.

Osman Hamdi Bey’in 140 yıl önce yaptığı bilinç ve farkındalığın bugün de korunması umut verici.

Sezer ŞENER